info@cerkesya.org
Rus intelijansiyasının önemli isimlerinden biri Bakunin.... Baskıcı bir imparatorluğun ikliminde şekillenmiş. İsmi zikredildiğinde akla ilk gelen: "anarşizm" Sokaktaki adamın kafasında bulanık bir imajla duran bu kelime kimi zaman "terörizm"e eşdeğer.... Oysa,otoritenin tüm biçimlerini reddeden bir düşünce sistemi "anarşizm". İktidar,rengi ne olursa olsun sadece beşeriyetin mutsuzluğuna damgasını vurur bu ekolün mensuplarına göre...
Bakunin 1870'lere doğru "tepedeki adam"a henüz güvenini yitirmemiştir... Çara ve kamuoyuna deklere edilen fikri, "saltanata destek"; ama şartları var.... II. Alexander'e "milli bir Çar" olmayı arzu ederse,kendisini takip edebileceğini ilan etmiş,isteklerinin yerine getirilmeyeceğini bile bile koşullarını sıralamıştı: Çar öncelikle Alman etkisinden kurtulmalı, Polonya ile uyuşmalıydı.Bürokrasiyi dağıtıp toprakları köylülere paylaştırmalı, Finlandiya'ya, Litvanya'ya, Ukrayna'ya, Polonya'ya bağımsızlıklarını vermeli, Kafkas halklarının da özgürlüklerini iade etmeliydi. Elbette iktidar,aristokrasinin haşarı çocuğuna hiç hoş bakmaz. "Yıkıcılık tutkusu yaratıcı bir tutkudur" diyordu, Bakunin ve popülist söylemiyle "avamı" isyana davet ediyordu. İcabet bir yana, Romanoflar bildikleri gibi yönetmekten şaşmazlar imparatorluklarını.
Yüzyılımızın başlarına dek, Uzakdoğunun uç noktalarından Avrupa içlerine, Kafkasya'nın yalçın doruklarından kuzeyin sert hinterlandına kadar yayılı geniş bir coğrafyayı kontrolü altında bulundurur Rusya... Birbirinden bambaşka halkları ve kültürleri boyunduruğu altına alan, sertlikle lütufkarlık arasında keskin zigzaglar çizen imparatorluk içten içe kaynar... Nihilistler, anarşistler, burjuvalar, marksistler, liberaller,sosyal demokratlar hepsi sahnede yer alır.1904'te Rus-Japon savaşı patlak verir, sonuç hüsrandır, saltanatı kurtarma uğruna Çar tavizler vermek zorunda kalır... 1905 manifestosu küçümsenemeyecek bir geri adımdır Romanoflar için,ama "bütün doğru Rus oğullarını" göreve çağırırlar. Devlet Duması ve Şurası'nın tesisini ilan ederler...
27 Şubat 1917'ye kadar tahtın sahibi II. Nikola... Oysa sokak huzursuz, aç ve sefil... Bir dilim ekmek, savaşın olanca yükünü çeken kitlelerin beklentisi... Ama verilen,doğrulan namlulardan gönderilen kurşunlar... Duma başkanı Rodzyanko'nun çırpınışları bile imparatoru etkilemez,ortam kontrolden çıkar, isyan bayrağı dalgalanır... Binler onbinlere katlanır, soğuk bir kış günü Romanof hanedanın ihtişamı hırçın kalabalıkların ayakları altında kaybolur.. 28 Şubat'ta "Petrograd Sovyeti"nin bildirisi elden ele dolaşmaya başlar. Krenski,Skolobev gibi Rus; Çkheidze, Tseretelli gibi Gürcü, Tsalıkkatı gibi Kuzey Kafkasyalı üyeleri barındıran "sovyet" politik bir görev çerçevesi çizmektedir: "Halkçı güçlerin örgütlenmesi ve Rusya'da halkın egemenliğinin yerleştirilmesi. Eski rejimin eksiksiz bir biçimde ortadan kaldırılması gizli,doğrudan,eşit ve herkesin katıldığı bir oylama ile seçilen kurucu bir meclisin toplanması.. "İktidar sorunu bu sesle birlikte karmaşık hale gelecek, 1 martta "Duma"nın "Kadet","Menşevik", "Sosyal Devrimci" milletvekilleri Rodzyanko yönetiminde biraraya gelerek "Geçici Hükümet" kurulmasına yönelik çalışmaları başlatacaklar, ertesi gün Prens Lvov'un başkanlığındaki kabine açıklanacaktır.Yetke yakın gelecekte yapılacak demokratik seçimle oluşacak Kurucu Meclis'in toplanmasına dek bu hükümette toplanacaktı.
Anweiller titizlikle, kafalardaki bulanıklığı giderme uğraşısı sergilemiş: "Rusya'da Sovyetler (1905-1921)".. Hiç bir ihtilal anlık hezeyanların eseri değil... Uzun hazırlık dönemlerini,çatışmaları, uzlaşmaları, bölünmeleri ile süreç halinde değerlendirilmeli... Yoksa Marks'ın "deterministik" şablonu ile değil... 1917 Şubat ihtilali bütün monarşi karşıtlarının işi, cephe geniş;Ekim ihtilali ise bolşeviklerin,yani profesyonellerin... Çarlığın tavsiyesinde "sovyetler "in rolü görmezlikten gelinemez;ama "sovyet" kavramı,yüzyılımızda boy atan bir imparatorluğun ismini çağrıştırmamalı... Anweiller,yaygın olarak kullanılan bir yanlışlığa dikkat çekerken bunun üstüne basıyor ve "sovyet" kavramı ile "bolşevizm" kavramının özdeşleştirilmesini "tarihsel bakımdan savunulamaz" görüyor. Çünkü 'Sovyetler", yani "konseyler" başlangıçta bağımsızdır.Ne Lenin'in,ne de Stalin'in yeri yoktur "sovyetler"de. İktidarın çok başlı bir görünüm verdiği 1917 ilkbaharında bu bağımsız guruplar işçilerin, köylülerin, askerlerin ve entellektüellerin garip bileşimini yansıtırlar... Merkezileşmemiş, dağınık odaklar olarak dikkat çekerler... Ama denklemde de bir gücü temsil ederler... Stalin "biz, bizim çoğunlukta olduğumuz sovyetlerden yanayız" der pervasızca. Yani, "bolşevikler"in ağırlık taşıdığı konseyleri hor görür...
"Petrograd Sovyeti" üyeleri arasında ismine rastlanılan Tsalıkkatı kimdi?
Çok iddialı başlık taşıyan bir kitabın sayfalarında ne doğum tarihi bellidir, ne de ölüm senesi... Yazarı zahmet edip 145.sayfayı ayırmış kendisine... "Muhaceretteki Çerkes Aydınları"nda" çok büyüklüğü'nden bahsediliyor sadece: "çok büyük..." İzzet Aydemir bugüne dek doğru bilgiye ulaşmada kendini hiç zorlamadı ki... Her kelime boşlukta. İçi doldurulamayan bu yığınlara nasıl ciddiyetle bakılabilir? Hele hele "önsöz"de "ölümleriyle birden ortadan kaybolan aydınlarımızın bibliyografyalarını" hangi güçlüklerle bulabildiğini söylemesi yok mu?.. İki yerde de ısrar ettiğine göre, üstad "biyografi" ile "bibliyografya"nın anlamlarından bîhaber olsa gerek. Ama o bilmiş edası...
Sormak lazım,"aydın" kim diye... Met Çunatuka İzzet'le Neveser Kökdeş'i hangi ortak paydada buluşturabilirsiniz? Lemi Atlı hem "Çerkeslik yönü hiç olmayan" bir kişi, hem de "Muhaceretteki Çerkes Aydınları" arasında... Şevket Dağ, Aziz Meker'le aynı kategorik başlık altında... Kronolojik hatalar cabası, bilgi yanlışları dizboyu...
Ahmet Nimbolatoviç Tsalıkkatı Osetya'da doğmuştu... Kuzey Osetya'nın Kurtati Boğazı'ndaki küçük bir köyde, Nogkau'da yaşama gözlerini açtığında Kafkasya mücadelesinin hatıraları henüz sıcaklığını koruyor, tarihler 1882'yi gösteriyordu... Çocukluğu destani ve dramatik anılarla şekilleniyordu... Despot bir yönetim, sömürgecilikten asla taviz vermeyen beyinler... Bütün sömürgeleri olduğu gibi Kuzey Kafkasya’yı da kuşatan atmosfer bu...
Tsalıkkatı'nın okuması lazımdı. Dış dünyayla doğrudan ilişkisi Stavropol Orta Öğrenim Okulu'nda başladı. Başka Kuzey Kafkasyalı öğrencilerle aynı sıraları paylaştı. 1899'da Gimnaziya'dan mezun olduğunda önünde yeni hedefler vardı... Moskova Üniversitesi'nde farklı bir dünyayla karşılaştı Tsalıkkatı. Hukuk Fakültesi'ndeki öğrenciliğinde monarşi karşıtı arkadaşlar edinmiş, devrimci düşüncelere ilgi duymaya başlamıştı. Üniversite başka bir atmosfer teneffüs ettiriyordu; Rusya Sosyal Demokrat Partisi'ne girişi bu döneme rastlamıştı... Tabii, güvenlik örgütlerinin takibine uğrayışı yine aynı zamanlarda tanıştığı bir gerçeklikti... İzlenme, hapis cezaları onun yaşamında elbette izler bırakacaktı... Rejim, sürgün gibi başka nimetleri de sunuyordu. Tsalıkkatı Moskova'dan Kafkasya'ya uzaklaştırılan bir gençti.. Onun için bir "sürgün"den çok baba ocağına dönüş olmuştu 1903... Kuzey Kafkasya'da yaptıklarına gelince: Terek Bölgesi'nde sosyal demokrat komiteler kurar, devrimci düşünceleri Osetya'ya getirir, dar alanda kalmaz, çalışmaları Dağıstan'a yayar ve Rusya Sosyal Demokrat Devrimci Partisi Terek-Dağıstan Merkezi'nin oluşumuna emek harcar... Bir anlamda monarşi karşıtı politik zeminlerin meydana getirilmesinde birinci dereceden roller yüklenir Tsalıkkatı.
1904'de Moskova'ya okuluna döner. Kiev'deki Rusya Gizli Öğrenci Kongresi'ne Moskova Üniversitesi temsilcisi seçilir... Rusya'da kurucu meclis seçimleri yapılmasını talep eden ilk öğrenci bildirisi Tsalıkkatı tarafından kaleme alınır... Nihayet,1907'de Hukuk Fakültesi'ni bitirerek avukatlık yapmayı dener... Ama tatmin olmaz ve politik arenaya büyük bir arzu ile geri döner... Russkoe Slovo, Ranneye Utro, Vestnik Yeuropı, Utro Rossii gibi zamanın büyük yayın organlarında çalışır, ayrıca şiir, hikaye, roman ve denemeler kaleme alır. Yazarlık günleri Devlet Duması'nın müslüman milletvekillerince izlenir, dikkatleri çeker ve okullar konusunda çalışmak üzere davet edilir. Aynı zamanda "Musulmanskaya Gazeta" adlı gazetenin sahipliğini de yapar Tsalıkkatı; daha farklı konularla uğraşarak düşüncelerini sürekli geliştirir. Bu gazete bir okul işlevi yüklenir adeta... 1911'lerde, sonradan ünlenecek Sultan Galiyev de bu gazetede "Başkır Kızı", "Tatar Düşü", "Bitmeyen Şarkı", "İnsan", "Sis Altında" gibi öyküler yazar.
Evet, Şubat 1917 İhtilali Rusya'ya bir iyimserlik havası vermişti, ama bundan sonra "ne olacaktı?" Pek de uzak olmayan bir geçmişte Başbakan Stolipin, Ortodoks Yüksek Dini Şurası Başkanı Lukyanov'a yazdığı mektupta açıkça "Hristiyan milletinin müslüman dünyası ile çatışması, dini olmaktan çok politik ve kültürel bir mücadeledir" derken bir gerçeği dile getiriyordu... Karşılıklı güvensizlik daima varlığını korumuştu. Rusya egemenliği altına aldığı toprakları, bu topraklardaki halkları kaybetmek istemiyordu... Bir yandan ekonomik kaynakları denetimi altında tutmak, öte yandan askeri kaygıları belli ölçülerde telafi edebilmek imparatorluğun sömürgelerde uyguladığı politikanın esasını teşkil ediyordu.
Hanedanın sahneden çekilişi ile herşeyin düzelmesi sağlanabilecek miydi? Böyle bir beklentinin gerçekçi olmayacağını müslüman topluluğun politik deneyim sahibi temsilcileri elbette biliyorlardı. Şubat 1917 sonrasında, Müslüman topluluğu ile merkez arasındaki olası ilişkilerin yönünü belirlemek üzere 4.Duma'nın müslüman milletvekilleri 15-17 Mart 1917 tarihleri arasında Petrograd'ta biraraya geldiler. Paradoksal durumun analizi ve ortak hareket imkanının sağlanmasına yönelik olarak Mayıs başlarında geniş katılımlı bir kongrenin toplanmasını karara bağlarlar. Misyonun ise bir "Geçici Merkez Büro" kanalıyla gerçekleştirilmesi uygun görülür:
1)Rusya'daki bütün müslüman milletleri yapılacak kongreye katılmak üzere davet edilmeli.
2)Katılacak temsilcilerin nisbeti prensibine mümkün olduğunca uyulmalı.
3)Bütün müslüman kültür ve eğitim kurullarının, öğrenci cemiyetlerinin, inanç birliklerinin, kooperatiflerin ve buna benzer örgütlerin temsilcilerinin bu yeni bütün Rusya Müslümanları Kongresi'ne katılmaları için davet edilmeleri.
Tsalıkkatı'nın Rusya platformunda hızla yükselişine zemin hazırlayan ortamı bu toplantı sağlamıştı. Oluşturulan 28 kişilik "Geçici Merkez Büro"nun başkanlığı, aynı zamanda "Petrograd Sovyeti"nin ateşli bir mensubu olan Tsalıkkatı'ya verilmişti. Rusya müslümanları gerçekte çok farklı eğilimlerde, dağınık bir manzara gösteriyordu... Sadri Maksudi her ne kadar Kadet'lerin kongresinde tersi bir demeç verdiyse de, durum onun söyledikleriyle apaçık çelişiyordu. Maksudi'ye göre "otuz milyon Rusya müslümanı Hürriyet Partisi cephesindeydi ve öyle kalmıştı... " Ilımlı bir rota takip eden Büro, sözcüsü aracılığıyla Kadet'lerin dengesiz politikalarına cephe aldığını açıkça ortaya koymakta tereddüt etmedi... "Golos Dagestana" gazetesinin 30 Nisan 1917 tarihli nüshasında yer alan açıklama aynı zamanda Sadri Maksudi'ye bir cevap niteliğindeydi... Bu deklere,aralarında Maksudi'nin de yeraldığı birçok müslümanın Kadet saflarından kopmasına yolaçacaktı: "Yaşadığımız saatlerde müslüman toplumunun en ılımlı tabakaları bile,soylular ve kentsoylular Kadet saflarında yer almayı uygun görmemektedirler.Rusya müslümanları yıllarca Rus emperyaLizminin kurbanı olmuşlardır ve bugün aynı emperyalizmin savunuculuğunu üstlenmeye razı değillerdir. "
Mart ve Nisan ayları,tasarlanan kongrenin hazırlıkları ile geçerken üç alternatif eğilim hemen hemen netlik kazanmıştı. Bu alternatifler aynı zamanda temel konular üzerinde uzlaşabilmenin güçlüğünü de anımsatıyordu. Muhtemel çözüm şekillerinden ilki "kesin bağımsızlık" idi ve buna Ekim 1917'ye kadar ciddi şekilde sahip çıkan olmayacaktı. Buna karşı "merkezileştirilmiş bir devletin içinde kültürel özerklik" formülü, homojen görüntü vermeyen Tatar ticaret buıjuvazisi, liberal, islambirlikçi veya Türkbirlikçi ya da sosyalist aydınlar tarafından rağbet görüyordu. Öte yandan "federal bir cumhuriyete bağlı halde toprakların özerkliği” alternatifi de karmaşık bir fikir dokusunun manzarasını ortaya çıkarmaktaydı. Bu gurup Kazan’ın genç sanayi burjuvazisi, Türkistanlı "Cedid" hareketini benimseyen entelllektüeller, Azerbaycan burjuvazisi, Başkır sosyalistleri ve Tatar sosyalistleri gibi kesimlerce oluşturuluyordu.
Müslüman siyasal gruplaşmaları arasında"alışılmadık taktik ittifakların" oluşacağı, "kesin bağımsızlık" istemlerinin çok geri planlarda kalacağı 1-11 Mayıs 1917 tarihleri arasında süren "Rusya Müslümanları Kongresi"nde, (bütün müslüman halkların "sayısal ağırlıkları"na göre) 900 delege bulunur. 1 Mayıs 1917'de kürsü, reformist bir din alimi olan Musa Carullah Bigi'ye teslim edilir... Bigi,kısa törenden sonra sözü, "Rusya Müslümanları Geçici Merkez Bürosu Başkanı'na verir. Başkan Tsalıkkatı,Şubat ihtilali ve konumları içeren açılış könuşmasında heyecanını gizleyebilecek durumda değildir:
"Milletlerin, yüzyıllardan beri içinde ızdırap çektiğimiz karanlık zindanı, halkın ayaklanmasının patlamaları arasında ezilmiştir. Bu salonda yaptığımız toplantımız hürriyet şafağının ışıkları ile aydınlanmıştır. Fakat kalplerimizi dolduran mutluluk hissi, politik sorumluluk duygusunun ve asırların tarihi derslerinin verdiği uyanıklığı örtbas etmemelidir. Şimdiye kadar müslümanlar hristiyanların ayakları altında ezildi ve ikinci, hatta üçüncü sınıf vatandaş muamelesi gördü..."
Bolşevikler dışında tüm politik fraksiyonların ve siyasal eğilimlerin temsil edildiği kongrenin ciddi toplantıları ancak 3 Mayıs'ta başlayabilmiş ve Tsalıkkatı kürsüye gelirken etkili bir metin hazırlamış, konuşmasını Batı dünyası üzerine kurgulamıştı. Zenkovsky, onun "Kafkas mizacının bütün şiddetiyle" sahneyi kapladığından bahsediyor... Petrograd Sovyeti'nin "kayıtsız şartsız barış" çağrısını tekrarlayan Tsalıkkatı'ya göre Batı, daima sinsiliğin odağı olmuştu: "Bütün Avrupa hükümetleri şimdiye kadar hürriyeti ve demokrasiyi ezberden okuyan güzel konuşmalarla kötü niyetlerini ve yaptıkları işleri gayet mahirane şekilde gizlediler... Şimdi Avrupalı kuvvetler tarafından organize edilen birçok savaşları hatırlayarak şu sözü aklımıza getirebiliriz: 'Rüzgar eken fırtına biçer.' Size teşekkürler. Avrupalılar, son üç yıldan beri insanlık kan ağladı ve mülevves oldu."
Bu yarı alaycı, yarı hedef gösterici konuşma salondaki katılımcılar arasında derin akisler yapacak kuvvetteydi: “Rus İhtilali Aurupa'yı cezalandırmak ve insanlığı Batı'nın kaplamış olduğu pislikten arındırmak için gökten gelen bir yıldırım gibi yetişti. Bu ihtilal Moğol steplerinden Atlas okyanusuna kadar bütün İslam dünyasını uyandırdı.Asya ve Afrika halklarının meydana getirdiği bu Türk-Tatar dünyası çok önceden İslamiyeti kabul etmişlerdi ve İslam kültürüne sıkı sıkıya bağlıydılar.Rusya müslümanları olan bizler, bütün islam memleketleri arasında en ileri olanlarıyız ve hürriyet uğruna birlik teşkil etmeye bir örnek vermek bizim görevimizdir. Bugün islam dünyası geri bir durumdadır,fakat bu Avrupa'nın gem vurmasının bir sonucudur.Bu sırada dünya kuvvet toplamaktadır.Biz müslümanlar, İslamın kutsal ve büyük kitabına dayanarak, bütün müslümanları kendi itikatlerini ve medeniyetlerini müdafaa etmek için ayaklanacakları ve kendilerini hala kainatın yöneticileri olarak görmeye devam eden Avrupalılara karşı mücadeleye başlayacakları zaman yakındır. Yakın Doğu halkının uyku içinde olduğu ve bu sessizliğin onların toprakları üzerinde hüküm sürdüğü her zaman söylenmişti. Artık bu uyku sona erdi...”
Tsalıkkatı'ya göre "uyku sona ermişti..." Romantik bir yaklaşımdı bu... Hakikat bambaşkaydı, ama konuşma bitmemişti: "İranlıların ve Jöntürklerin ihtilali, Trablusgarp'daki ayaklanma ve son olarak bizim Rus ihtilaline katılmamız Doğu'nun uyanmakta olduğunu göstermektedir. Avrupalılar hala İslam memleketlerindeki durumu yanlış anlamaktadırlar, fakat kendilerinin müdafaa durumuna geçmek zorunda kalacakları ve üstün gayretlerini bir zamanlar kendilerine köle gibi hizmet eden ve kendilerinin istismar ettikleri kimselere karşı kullanmak zorunda kalacakları zaman yakındır."
Resulzade'ye gelince; o Tsalıkkatı'nın aksine, sosyo-kültürel prensipler çerçevesinde birleşmeyi değil, "ulusal varlıkların” kabulünü içeren otonom devletlerin kurulmasından yana olduğunu vurgular ve "halkların kendilerine mahsus özellikleri'nin çözüm arayışında öncelikli kalacağını” söyler... Mehmet Emin Resulzade; görüşlerini bütünüyle "ulusal" perspektiften işlerken pan-türkizmin ötesinde kalmaya özen gösterir: "Benim fikrime göre gelecekteki Rusya, muhtar arazileri ihtiva eden bir federasyon olmalıdır. Rusya'nın müstakbel politik orgainizasyonu her birinin kendi ulusal memleketleri olması gereken bütün halkını tatmin etmelidir." Resulzade'nin konuşması bir protesto dalgasıyla karşılanır. Tsalıkkatı ve taraftarları kendilerine denk düşmeyen bu sesi kongre salonunu terkederek protesto ederler. Gerginleşen durum üzerine genel toplantı usulü 7 Mayıs'a dek askıya alınır, alt komisyonlar çalışmalarını sürdürür.
Belirlenen tarihte tekrar başlayan oturumda Tsalıkkatı, Kazak delegesi Dosmuhammedov'un hışmına uğrayacak ve onun ağır sözlerinden nasibini alacaktır: "Milliyetin ne olduğu hakkında hiç bir fikriniz var mı? Bu kan, ruh, gelenek, dil adet ue toprak bütünlüğü demektir.Toprak bütünlüğü olmayan,merkezileşmiş otonomi esasına dayanan bir "müslüman" ulus yaratamazsınız. Siz bir pan-islamiyetçi değil misiniz? Pan-islamiyetçiliğin arkasında, bir milliyetin diğerine hühmetmek istemesi gibi entrikaların gizli olduğunu biliyoruz."
Bu sert çıkışlara rağmen kurultaydaki kadın delegelerin çoğunun da desteğini alarak "Merkeziyetçi" tezi savunan Tsalıkkatı bir çok sebep öne sürerek federalist tezi reddediyordu:
1- Federatif bir devlet içindehi müslüman emekçiler ileri derecede bulunan Rus sosyal hukukundan faydalanamayacaklardır.
2- Merkez dışı eğilimler her müslüman toprağını kültürel ve dinsel yönden yanlız bırakacak, Sünnilerle Şiilerin birleşmeleri geri kalacak ve eski ayrıcalıklar yeniden su yüzüne çıkacaktır.
3- Kafkasya ve Kuzey Türkistan gibi nisbeten “geri" kalmış bölgelerde kadın hakları konusu daha büyük zorluklarla karşılaşacaktır.
4- Merkez dışı eğilimler Tarım Reformu'nu zorlaştıracaktır.
5- Ortadan kaybolmaktan uzak bulunan milliyetler sorunu, tersine bir dizi yerel sorun doğuracaktır. Ayrıca Rus halkının arasına dağılmış olan küçük müslüman topluluklar her türlü özerklikten yoksun olarak daha hızlı bir Ruslaştırmaya uğrayacaklardır.
6- Müslümanlar'ın birleşik cephesi zayıflayacak ve Türk halklarla Türk olmayan halklar arasındaki beraberlik zarar görecektir.Böylece Rus islamı'nın iki büyük tarihsel görevi olan, Büyük Asya Müslüman Kültürünün Rönesansı ve Müslüman halkları Avrupa burjuvazisinin boyunduruğundan kurtarma amacı suya düşecektir.
7- Yoğun merkez dışı eğilimler varlıklı sınıflardan başka kimsenin işine yaramayacak ve bundan sadece soylular, burjuvalar ve din adamları faydalanacaklardır. "
Neresinden bakılırsa bakılsın, kongre, çarlığın "yamalı bohçası"na uzun bir süre içinde dahil edilen irili ufaklı İslam topluluklarının bir eylem planı çerçevesinde bir araya getirilebilmelerinin bütün güçlüklerini ortaya koyuyordu. "Ünitarizm" ve "federalizm" uçları arasına sıkışan delegeler, sonucu belirleyen oylamada Tsalıkkatı ve destekçilerini derin bir hayal kırıklığına uğratmışlardı... Resulzade ve takipçileri neredeyse yarıya yakın bir farkla oylamadan galip çıkmışlardı(sayım sonuçları Swietochowski'de 271'e 446, Zenkovsky'de ise 271'e 466'dır). Ancak çarpışan iki görüş arasında daha fazla açılmanın engellenebilmesine yönelik girişim Tatar sosyalist Ayaz İshaki'den gelecek,kongrenin son günü olan 11 Mayıs'ta "ortak siyasal eylemi koordine etmek" üzere oluşturulan "Milli Merkez Şura"nın başına Tsalıkkatı getirilecektir. "İcra Komitesi" ise İshaki'nin yönetimine bırakılacaktır. Bununla birlikte Resulzade kongrenin nihai metnine damgasını vuracak ve bu metin "Geçici Hükümet"e tavsiye kararları olarak iletilecektir:
"a) Rusya Müslümanları Kongresi, müslüman halkların çıkarlarına en uygun çözümün, ulusal toprak temeline dayanan federatif demokratik bir cumhuriyet olduğuna inanmıştır. Sadece belirli bir toprak sahibi olmayan milliyetler ulusal,kültürel özerklikten faydalanacaklardır.
b) Ortak dinsel ve kültürel sorunları çözüme bağlamak ve müslümanların milliyetçi hareketlerini koordine etmek için tüm Rusya için yasama gücü taşıyan, müslümanlar arası bir organ meydana getirilecektir. "
Kongre bunlara ilave olarak, Geçici Hükümet'ten müslüman komutanlar emrinde müslüman askeri birimlerin kurulmasına izin vermesini de isteyecektir.
Bu kritik dönemdeki toplantı her ne kadar, ortak zeminin yakalandığı hissini uyandırıyorsa da, sonradan gelişen olayların da göstereceği gibi yollar ayrılmıştı. Buna rağmen Milli Şura,"Geçici Hükümet"teki kadet bakanların çekilmesi üzerine,yeni kurulacak kabinede en az iki bakanlık elde edebilme ümidiyle harekete geçmişti. Tsalıkkatı ve İshaki'nin başkanlığındaki delegasyon Lvov'u ziyaretlerinde bunu vurgulamışlar ve Tarım Bakanlığı ile boştaki başka bir bakanlığı istemişlerdi. Ancak bu istek Petrograd Sovyeti Başkanı Çkheidze ile yine bir Gürcü menşevik olan Tseretelli tarafından şiddetli bir tepkiyle karşılanacak ve Tsalıkkatı'yı şaşkınlığa sürükleyecektir.
Milli Şura ile Petrograd Sovyeti arasındaki bu çatışma 9-14 Eylül 1917 arasında geçen sinir harbinde askıya alınmışsa da Tsalıkkatı'nın "Rus ve Gürcü sosyalistlerden uğradığı hayal kırıklığı'nı asla ortadan kaldıramamıştı... Buna rağmen, beyaz general Kornilov'un 9-14 Eylül devresinde "Geçici Hükümet"i alaşağı etme harekatı sürerken Tsalıkkatı tüm uzlaşmazlıkları bir kenara bırakmayı tercih edecektir... Alman sınırından Petrograd'a çekilen "Vahşi Tümen" diye anılan 7 alaylı Kuzey Kafkas Fırkası Krenski hükümetinin sonunu getirebilecek darbeyi kolaylıkla atabilecek güçteydi... 1917 Haziranında Pşimaho Kosok'un "Geçici Hükümet'ten ülkelerine iadesini istediği kuvvetler şehiri kuşattığında "devrim garnizonunun askerleri" silahlarını bırakmışlar ve geri çekilmişlerdi. Tabii bir spekülasyon; ancak Kornilov harekatı başarıya ulaşsaydı belki "tarihin akışı" çok daha farklı olabilecekti. Ancak beyaz generalin umut bağladığı Kuzey Kafkas Fırkası Ahmet Tsalıkkatı, Aytek Namitok gibi isimlerin sayesinde, komutanları ikna edilerek engellenebildi... Demokratik ilkelere olan inançları ile Kuzey Kafkasya'nın delişmen gençlerini geri çevirdiler: "baba ocağına dönün ve anarşinin tehdit ettiği vatan toprağını savunun..."
Şubat 1917 ile Ekim 1917 arasında devrimin koşulları hakkında yapılan tartışmalar birgün ansızın bitiverdi. "Belki daha iyi birer marksist olan menşevikler" Merkezi Rusya'daki iktidar kavgasını 26 Ekim 1917'de kaybettiler. Geçici Hükümete karşı Troçki'nin insiyatifinde başlatılan darbe başarıya ulaşır; bolşevikler Petrograd'da kendi dönemlerini başlatırlar. İhtilalin ilk günlerinde "mazlum milletlerin kalplerini kazanacak mahiyette" kaleme alınan,dağılan imparatorluğun teb'alarına yeni bir dünya vaadeden bildirilerini yayınlayan Bolşevikler "Rusya halklarının eşitliği ve hakimiyetleri", "otodeterminasyon", "bağımsız devletler kurabilme hakkı", "halklar üzerindeki kısıtlamaların ilgisi" gibi ana temalar üzerinde dururlar. Doğu halklarına yaptıkları çağrı "bir borozan" gibi etrafı kaplar: "Rusya müslümanları, Volga ve Kırım Tatarları,Sibirya ve Türkistan Kırgızları ve Sartları,Kafkas-ötesinin Türk ve Tatarları,Çeçenler ve Kafkas dağlıları... Camileri ve ibadethaneleri yıktırılmış, inançları ve gelenekleri Çarlar ve Rusya'nın yıkıcıları tarafından bozulmuş olan sizler... İnançlarınız ve gelenekleriniz, milli ve kültürel kurumlarınız bundan sonra serbesttir ve dokunulmazlık içindedir. Milli hayatınızı serbestçe ve müdahalesiz şekilde organize ediniz. Bu sizin hakkınızdır. Biliniz ki haklarınız Rusya'nın tüm halklarının hakları gibi, ihtilalin bütün gücü ve organları olan milletvekilleri, işçiler ve köylülerin sovyetleri tarafından korunacaktır. O halde bu ihtilali destekleyiniz."
Rusya'daki tüm bu gelişmeler üzerine, Lenin’in "dönek" yaftası yapıştırdığı Kautsky "bir azınlık partisince proleterya adına mutlak iktidarın kurulması,sosyalist umudun inkarıdır" diyecek, sonradan ün yapan sözleri kaleme alacaktır: "söz konusu olan, proleteryanın diktatörlüğü değil, ama proleterya üzerinde partinin diktatörlüğüdür."
Ekim İhtilali sonrasında yapılan, Raymond Aron'un bir zamanlar "batılı anlamda ilk ve son özgür seçim" diye tanımladığı "Kurucu Meclis" seçimleri Lenin'in bolşeviklerinde bir düş kırıklığı yaratacak tercihleri somutlaştırır... Devrimci Sosyalistler ezici çoğunluğu elde ederler: 20 milyon 900 bin oy ile 410 milletvekilliği... Lenin'in önderliğindeki Bolşevik Partisi "Kurucu Meclis"e 175 temsilci gönderebilecek kitlenin desteğini yakalayabilir (9 milyon oy ile % 25). Kadetler ve burjuvalar 4 milyon 600 bin oy - 17 temsilci. Menşevikler 1 milyon 700 bin oy - 16 temsilci. Azınlıklar 86 temsilci... Kurucu Meclis’e girenler arasında Tsalıkattı'nın ismine de rastlanır... Ne var ki "Rusya'da ilk demokratik seçimi kazanan vekiller, yasama görevlerine başlama şansı bulamazlar." Sovyetlere bağlı olmayı reddeden "Kurucu Meclis" 5 Ocak 1918 tarihindeki ilk toplantısının ardından zorla dağıtılarak Lenin'in iradesine uygun şekilde devre dışı bırakılır.Böylelikle parlamenter demokrasi ümitleri kaybolur gider...
Bununla birlikte,tutunma çabasındaki bolşevikler hemen her kesimle ilişki kurmanın yollarını aramayı bırakmamışlardır. Müslüman "burjuva” örgütleriyle de...Petrograd'ta faaliyetlerini sürdüren "Milli Şura da bunlara dahildi. "Uluslar Halk Komiseri" Stalin,yerli kitlelere "devrimin haklılığını" anlatabilmek üzere Tsalıkkatı'ya işbirliği önerisi yapmakta mütereddit davranmamış, "çok olumlu koşullar" vaad etmişti. Stalin "Milli Şura"nın bağımsızlığını koruyacağını ve Tsalıkkatı'nın yakın bir gelecekte kurulacak "Müslüman İşleri Komiserliği"nin başına getirileceğini söylüyordu. "Milli Şura" ikiyüzlülük örneği bu öneriyi tereddütsüz red etmekte vakit geçirmedi. Bununla da yetinmeyip Stalin'in kafasındaki ikinci isme de müdahale etti. Böylelikle bir Tatar sosyalist olan Said Engaliçev, geçmişte takındığı tavırların kurbanı olarak müslüman işlerinden uzak tutulmuştu. "Uluslar Halk Komiserliği" sonunda bir "ihtilal delisi" diye anılan Molla-Nur Vahidov'u gözüne kestirdi ve 19 Ocak 1918'de yayınlanan Sovnarkom bildirisiyle "İç Rusya Sibirya Müslüman İşleri Merkez Komiserliği"nin kurulduğunu ilan etti.
Tsalıkkatı bundan sonra Rusya içlerinde hiçbir şey yapamayacağını anlamış olmalıydı. Elekhoti'nin ifadesine göre, merkezi Rusya'da bolşeviklerin iktidarı ele geçirmesi üzerine Tsalıkkatı Kafkasya'ya dönmüştü. 1918 başlarında "Terek Bölgesi Halk Konseyi"nin başına geçerek yine mücadeleye kararlılığını gösteriyordu. Belirtilen dönemde Kuzey Kaf kasya ise çok zor koşullar altında, maddi ve moral kısıtların kıskacında kendi rotasını çizebilme iradesini gösteriyordu. 11 Mayıs 1918'de birleşik, özgür bir ülkenin artık varolmaya başladığı deklere edilirken ciddi tehditler bütün şiddetiyle sürüyordu... Rusya içlerinde ise, Haziran 1918'e gelindiğinde bolşevikler büyük çaplı bir temizliğin ilk adımlarını atmışlardı... İç savaş artık giderek ivme kazanırken "sovyetler"in, yani "konseyler"in tasviyesi programı da yürürlüğe konmuştu. İlk darbeyi yiyenler ise menşevikler ve sosyalist devrimcilerin sağ kanadıydı... 1919 sonlarında Tsalıkkatı'nın bir kaç ay öncesine dek mensup bulunduğu ünlü Petrograd Sovyeti, başlangıcından çok farklı bir profil çiziyordu: 1500 bolşevik, 300 partisiz, 3 menşevik ve 100 sosyalist.. Temizliğin böylesi jakoben hışmın daha da yükseleceğine işaret ediyordu.
Kanlı savaşlar Kafkasya'ya doğru yayılırken, Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti liberal milliyetçiler, sosyal demokratlar ve muhafazakar ittifakı altında ülkede otorite kurmaya çalışıyordu. Azerbaycan "Müsavat"ın hakimiyeti altındaydı. Gürcistan'da ise menşevikler iktidarlarını koruyorlardı. İngiliz desteğindeki Beyaz Ordu hem bolşeviklere, hem de "milli varlıklarını" korumaya çabalayan güçlere karşı geniş ölçekli harekata başlamıştı. Bu kuvvetler 1919 kışından itibaren Kafkasyâ yı ciddi biçimde tehdit edecek açılımı sağlamışlardı.
23 Mayıs 1919'a gelindiğinde Denikin Kuzey Kafkasya Hükümeti'ni dağıtmış; Pşimaho Kosok istifa ederek çekilmişti. Kosok çok kısa müddet sonra beyazlarca Piyatigorsk'ta tutuklanacaktır. ""Rus generalleriyle daha kolay anlaşma yolu bulur" ümidiyle işbaşına getirilen Mikail Halil ise Denikin'in ültimatomuna boyun eğer, milli meclisi de dağıtır, aydınların bir çoğu da Kosok'un akibetine uğrar, ya da Gürcistan ve Azerbaycan'a geçmek zorunda kalır. 1919 yazının ortalarına doğru askeri durumun iyice kötüleşmesi, Denikin kuwetlerinin artan tazyikleri herkesi ortak noktada buluşturur: ülkenin korunması... İslamcı-muhafazakâr Uzun Hacı'nın, Akuşalı Ali'nin yönetiminde "Savunma Konseyi" kurulur. Savaşçı gücün çoğunluğunu sûfı teşkilat mensupları teşkil eder... Konseye liberal milliyetçiler de destek verir, Tsalıkkatı'nın yönetimindeki sosyal demokrat-menşevik kanat da... Beyazlara karşı savaşta Korkmazov'un, Kalmık'ın bolşevik destekçileri de yer alır...
Tsalıkkatı bu dramatik anlarda Gürcistan ve Azerbaycan hükümetleri ile temas sağlamaya çalışır. Tiflis'te 52 kişilik bir kongrenin başkanlığını yapar, askeri ve politik kontakların kurulmasında rol oynar... Ali Han (Kantemir) ve iki delegeyi Karabağ'da karargah kuran Kazım (Kap) Beyin mücadeleye iştirakini sağlamak üzere görevlendirir. Ağustos 1919 ortalarında Kazım Bey Tiflis'te Tsalıkkatı ile görüşür ve bir dizi tedbir konusunda mutabık kalınır. 2 üyenin muhalefet şerhine rağmen 49 oyla Kazım Bey "Kuzey Kafkasya Cephe Kumandanlığı"na getirilir. Tüm kombinezonlara rağmen Denikin kuvvetleri Kuzey Kafkasya'da büyük yıkımlarına devam ederken kendisini de tüketir. Sonuç Kızılordu'nun işine yarar ve önce Kuzey Kafkasya, sonra Azerbaycan ve Gürcistan bütünüyle bolşevik hakimiyetine girer. Son direniş noktasını oluşturan Gürcistan'ın da istilasıyla liberal, sosyal demokrat ve menşevik gruplar Kafkasya sahnesini terkederler... Tsalıkkatı da bu hüzünlü kervanın yolcuları arasına katılır.
Bu dönemde, genel politik konjonktür dolayısıyla, eski muhaceretin kalabalık görünüm verdiği Türkiye "bağımsız Kuzey Kafkasya" mücadelesinin sürdürülebileceği koşullardan uzaktı. İtilaf devletlerinin kuşatmasına karşı bolşeviklerle kurulan yakınlık ve destek beklentileri, yeni göçmen dalgasına pek de sıcak olmayan bakışları ön plana çıkarıyordu. Pragmatik temeller üzerine yükselen bu tavır en çok politik grupları etkilemişti. Sovyet hegamonyasına sokulan üç Kafkas ülkesinin (Kuzey Kafkasya, Azerbaycan ve Gürcistan) temsilcileri "Kafkasya'nın kurtuluşu ve konfederasyonu esasları üzerine" çalışacak "Kafkasya Kurtuluş Komitesi"nin kurulduğunu 1 Kasım 1924'de İstanbul'da açıklamalarına rağmen Türkiye kayıtsızlık çizgisini korumuş, hatta faaliyetlerin başka ülkelere kaydırılmasını dayatmıştı. 1926'da bu teşkilat Paris'e yerleşmek mecbuı~iyetinde kalacaktı. Wassan Giray Cabağı, Aytek Namitok, Alihan Kantemir, Pşimaho Kosok gibi önemli siyasiler ilk anlarda Türkiye'de çalışmayı tercih etmişlerdi; bunlardan başka Abdülmecit Çermoy, Haydar Bammat, gibi simalar batı ülkelerinde kalmışlardı. Tsalıkkatı'nın muhtemelen Türkiye günleri olmamış, doğrudan batıya gitmişti... O da, ülkeyi terkeden diğer politik mülteciler gibi muhaceret yaşantısının gerçekleri ile yüzyüzeydi. Masaıyk'ın Çekoslavakya'sı iki savaş arası devrede Avrupa'da "demokrasiyi en mükemmel şekilde ve başarıyla uygulayan devletlerden biri" idi. Tsalıkkatı'nın Prag’ta kalış sebeplerinden belki de en önemlisi bu serbest ortamdı.
Muhaceretteki muhalefet bir bütünlük göstermiyordu. Ortak noktalar, bolşevik karşıtı düşünce ve tavırlar ile "ülkenin istiklali..." Tsalıkkatı Kafkasya'da Uzun Hacı'ya karşı koyduğu mesafenin aynısını Bammat'a da yöneltmişti. İsmi dolayısıyla ön planlara çıkarılan Said Şamil'e de muhtemelen pek sıcak bakmamıştı... Ama, 1917 Mayısında sert polemiklere giriştiği Resulzade'nin çizgisine doğru kaydığı da söylenebilir... 1924'te Tsalıkkatı Kuzey Kafkasya'nın istiklalini hedef alan bir yayın organını, "Kavkazky Gorets" isimli dergiyi Prag'ta çıkarmaya başlamıştı... Bu çizgi daha sonra geliştirilerek devam ettirilecekti...
Kuzey Kafkasya emigrasyonun ilk büyük kaybı, Tsalıkkatı idi... Uzun süren hastalığına 2 Eylül 1928'de yenik düştü. Ülkesinden çok uzaklarda, 46 yaşında ömrünü tamamladı. Kuşkusuz insanların birbirileri hakkındaki düşünceleri büyük ölçüde subjektif kriterleri yansıtır. "İyi-kötü', "doğru-yanlış", "güzel-çirkin" hepimizde farklı değil mi? Tsalıkkatı'nın hataları yok muydu? Olabilir. Ama, beklentileri, kırıklıkları, coşkuları ve aksiyonuyla çağdaşlarından bambaşka bir tipti. Ahmet Nimbolatoviç Tsalıkkatı tam anlamıyla fırtınalı bir dönemde yaşamıştı; kavgaları, uzlaşmaları, zıtlıkları bu denli yoğun ve açık zamanlar için çok şeyler söylenebilir. Tambi Elekhoti ile fikir düzleminde belki kopuklukları vardı, ama benzer bir kaderi paylaşmışlardı. Elekhoti "Gortsı Kavkaza" dergisinin ilk sayısında, Kuzey Kafkasya’nın bu haşarı ve hırçın çocuğu için kelimeleri özenle seçti; onun, Avrupa’daki muhaceret günlerinin başlarında bile Rus demokrasisinin gücüne, Doğu Avrupa'daki ulusal sorunları çözme yeteneğine inandığını, ama acı tecrübelerden sonra "Kafkas halklarının politik bağımsızlık mücadelesinde sadece kendilerine güvenebilecekleri sonucuna ulaştığını" yazmıştı.
Tsalıkkatı'dan geriye kalan sadece kitapları ve arşivi: Rus olmayanlara yönelik politika ve kültürel, ekonomik yaşam tarzı üzerine denemelerden meydana gelen “Kavkaz i Povolje” (Kafkasya ve Volga Bölgesi)... Toplu öykülerin yeraldığı “V gorakh Kavkaza” (Kafkas Dağlarında) ile “Krasavitsa Zübeyda” (Güzel Zübeyde)... Kafkasya’nın devrimci yaşamının konu edildiği Brat na brata (Kardeş Kardeşe Karşı) isimli roman...
Ve iki broşür: “Musulmanskaya. Fraktsiya v Uçredilnom Sobranii” (Kurucu Meclis'te Müslüman Fraksiyonu), “Musulmane Rossii i federatsiya” (Rusya Müslümanları ve Federasyon). Hazırlayıp, yayınlayamadığı iki çalışmayı da zikretmek gerek: “Gorskaya Respublika” (Dağlı Cumhuriyeti) ve “Dagestan v ogne” (Dağıstan Ateşler İçinde)...
Naaşı bir sonbahar günü Polonya da, Varşova sokaklarında arkadaşlarının omuzlarına alındığında hayatın akışı devam ediyordu... Her zaman olduğu gibi hayat ve ölüm yine içiçeydi... Bir hikayesinde ölümü "sonsuz yokluk" diye tanımlamıştı Tsalıkkatı: "İşte bu kadar. Son budur!" diyordu; "sevinç ve ızdırapların, neş'e ve zaferlerin sonu" idi ölüm.
O, "asla barışamam" dediği gerçeğe teslim olmuştu.
M. Aydın Turan
(*) ile işaretlenmiş zorunlu alanların tümünü doldurduğunuzdan emin olun. HTML kodları kullanılamaz.
Cerkesya.org Çerkesler ve Kafkasya hakkında güncel haberler, Çerkes Kültürü ile ilgili her türlü görsel ve yazılı materyallerin bir arada bulunduğu, Çerkes Kültürünü gelecek nesillere aktarmayı amaç edinmiş hiç bir kurum ve kuruluşla bağı olmayan sadece Kuzey Kafkasya Halklarına taraf bir portaldır.
Ara 02, 2018 Rate: 0.00
Oca 26, 2019 Rate: 0.00
Oca 25, 2019 Rate: 0.00