Rus intelijansiyasının önemli isimlerinden biri Bakunin.... Baskıcı bir imparatorluğun ikliminde şekillenmiş. İsmi zikredildiğinde akla ilk gelen: "anarşizm" Sokaktaki adamın kafa­sında bulanık bir imajla duran bu kelime kimi za­man "terörizm"e eşdeğer.... Oysa,otoritenin tüm bi­çimlerini reddeden bir düşünce sistemi "anarşizm". İktidar,rengi ne olursa olsun sadece beşeriyetin mutsuzluğuna damgasını vurur bu ekolün mensup­larına göre...

Bakunin 1870'lere doğru "tepedeki adam"a he­nüz güvenini yitirmemiştir... Çara ve kamuoyuna deklere edilen fikri, "saltanata destek"; ama şartları var.... II. Alexander'e "milli bir Çar" olmayı arzu ederse,kendisini takip edebileceğini ilan etmiş,is­teklerinin yerine getirilmeyeceğini bile bile koşulla­rını sıralamıştı: Çar öncelikle Alman etkisinden kurtulmalı, Polonya ile uyuşmalıydı.Bürokrasiyi dağıtıp toprakları köylülere paylaştırmalı, Finlandi­ya'ya, Litvanya'ya, Ukrayna'ya, Polonya'ya bağım­sızlıklarını vermeli, Kafkas halklarının da özgürlük­lerini iade etmeliydi. Elbette iktidar,aristokrasinin haşarı çocuğuna hiç hoş bakmaz. "Yıkıcılık tutkusu yaratıcı bir tut­kudur" diyordu, Bakunin ve popülist söylemiyle "avamı" isyana davet ediyordu. İcabet bir yana, Ro­manoflar bildikleri gibi yönetmekten şaşmazlar im­paratorluklarını.

Yüzyılımızın başlarına dek, Uzakdoğunun uç noktalarından Avrupa içlerine, Kafkasya'nın yalçın doruklarından kuzeyin sert hinterlandına kadar ya­yılı geniş bir coğrafyayı kontrolü altında bulundurur Rusya... Birbirinden bambaşka halkları ve kültürle­ri boyunduruğu altına alan, sertlikle lütufkarlık arasında keskin zigzaglar çizen imparatorluk içten içe kaynar... Nihilistler, anarşistler, burjuvalar, marksistler, liberaller,sosyal demokratlar hepsi sahnede yer alır.1904'te Rus-Japon savaşı patlak verir, sonuç hüsrandır, saltanatı kurtarma uğruna Çar tavizler vermek zorunda kalır... 1905 manifes­tosu küçümsenemeyecek bir geri adımdır Romanoflar için,ama "bütün doğru Rus oğullarını" göreve çağırırlar. Devlet Duması ve Şurası'nın tesisini ilan ederler...

27 Şubat 1917'ye kadar tahtın sahibi II. Nikola... Oysa sokak huzursuz, aç ve sefil... Bir dilim ekmek, savaşın olanca yükünü çeken kitlelerin beklentisi... Ama verilen,doğrulan namlulardan gönderilen kur­şunlar... Duma başkanı Rodzyanko'nun çırpınışla­rı bile imparatoru etkilemez,ortam kontrolden çı­kar, isyan bayrağı dalgalanır... Binler onbinlere kat­lanır, soğuk bir kış günü Romanof hanedanın ihtişa­mı hırçın kalabalıkların ayakları altında kaybolur.. 28 Şubat'ta "Petrograd Sovyeti"nin bildirisi el­den ele dolaşmaya başlar. Krenski,Skolobev gibi Rus; Çkheidze, Tseretelli gibi Gürcü, Tsalıkkatı gibi Kuzey Kafkasyalı üyeleri barındıran "sovyet" politik bir görev çerçevesi çizmektedir: "Halkçı güçlerin ör­gütlenmesi ve Rusya'da halkın egemenliğinin yer­leştirilmesi. Eski rejimin eksiksiz bir biçimde orta­dan kaldırılması gizli,doğrudan,eşit ve herkesin katıldığı bir oylama ile seçilen kurucu bir meclisin toplanması.. "İktidar sorunu bu sesle birlikte kar­maşık hale gelecek, 1 martta "Duma"nın "Kadet","Menşevik", "Sosyal Devrimci" milletvekilleri Rodz­yanko yönetiminde biraraya gelerek "Geçici Hükü­met" kurulmasına yönelik çalışmaları başlatacak­lar, ertesi gün Prens Lvov'un başkanlığındaki kabi­ne açıklanacaktır.Yetke yakın gelecekte yapılacak demokratik seçimle oluşacak Kurucu Meclis'in top­lanmasına dek bu hükümette toplanacaktı.

Anweiller titizlikle, kafalardaki bulanıklığı gi­derme uğraşısı sergilemiş: "Rusya'da Sovyetler (1905-1921)".. Hiç bir ihtilal anlık hezeyanların ese­ri değil... Uzun hazırlık dönemlerini,çatışmaları, uzlaşmaları, bölünmeleri ile süreç halinde değerlen­dirilmeli... Yoksa Marks'ın "deterministik" şablonu ile değil... 1917 Şubat ihtilali bütün monarşi karşıt­larının işi, cephe geniş;Ekim ihtilali ise bolşevikle­rin,yani profesyonellerin... Çarlığın tavsiyesinde "sovyetler "in rolü görmez­likten gelinemez;ama "sovyet" kavramı,yüzyılımız­da boy atan bir imparatorluğun ismini çağrıştırma­malı... Anweiller,yaygın olarak kullanılan bir yan­lışlığa dikkat çekerken bunun üstüne basıyor ve "sovyet" kavramı ile "bolşevizm" kavramının özdeşleştirilmesini "tarihsel bakımdan savunula­maz" görüyor. Çünkü 'Sovyetler", yani "konseyler" başlangıçta bağımsızdır.Ne Lenin'in,ne de Stalin'in yeri yoktur "sovyetler"de. İktidarın çok başlı bir gö­rünüm verdiği 1917 ilkbaharında bu bağımsız gu­ruplar işçilerin, köylülerin, askerlerin ve entellektü­ellerin garip bileşimini yansıtırlar... Merkezileşme­miş, dağınık odaklar olarak dikkat çekerler... Ama denklemde de bir gücü temsil ederler... Stalin "biz, bizim çoğunlukta olduğumuz sovyetlerden yanayız" der pervasızca. Yani, "bolşevikler"in ağırlık taşıdığı konseyleri hor görür...

"Petrograd Sovyeti" üyeleri arasında ismine rast­lanılan Tsalıkkatı kimdi?

Çok iddialı başlık taşıyan bir kitabın sayfaların­da ne doğum tarihi bellidir, ne de ölüm senesi... Ya­zarı zahmet edip 145.sayfayı ayırmış kendisine... "Muhaceretteki Çerkes Aydınları"nda" çok bü­yüklüğü'nden bahsediliyor sadece: "çok büyük..." İz­zet Aydemir bugüne dek doğru bilgiye ulaşmada kendini hiç zorlamadı ki... Her kelime boşlukta. İçi doldurulamayan bu yığınlara nasıl ciddiyetle bakı­labilir? Hele hele "önsöz"de "ölümleriyle birden orta­dan kaybolan aydınlarımızın bibliyografyalarını" hangi güçlüklerle bulabildiğini söylemesi yok mu?.. İki yerde de ısrar ettiğine göre, üstad "biyografi" ile "bibliyografya"nın anlamlarından bîhaber olsa ge­rek. Ama o bilmiş edası...

Sormak lazım,"aydın" kim diye... Met Çunatuka İzzet'le Neveser Kökdeş'i hangi ortak paydada bu­luşturabilirsiniz? Lemi Atlı hem "Çerkeslik yönü hiç olmayan" bir kişi, hem de "Muhaceretteki Çerkes Aydınları" arasında... Şevket Dağ, Aziz Meker'le ay­nı kategorik başlık altında... Kronolojik hatalar ca­bası, bilgi yanlışları dizboyu...

Ahmet Nimbolatoviç Tsalıkkatı Osetya'da doğ­muştu... Kuzey Osetya'nın Kurtati Boğazı'ndaki kü­çük bir köyde, Nogkau'da yaşama gözlerini açtığın­da Kafkasya mücadelesinin hatıraları henüz sıcaklı­ğını koruyor, tarihler 1882'yi gösteriyordu... Çocuk­luğu destani ve dramatik anılarla şekilleniyordu... Despot bir yönetim, sömürgecilikten asla taviz ver­meyen beyinler... Bütün sömürgeleri olduğu gibi Kuzey Kafkasya’yı da kuşatan atmosfer bu...

Tsalıkkatı'nın okuması lazımdı. Dış dünyayla doğrudan ilişkisi Stavropol Orta Öğrenim Okulu'­nda başladı. Başka Kuzey Kafkasyalı öğrencilerle aynı sıraları paylaştı. 1899'da Gimnaziya'dan me­zun olduğunda önünde yeni hedefler vardı... Mosko­va Üniversitesi'nde farklı bir dünyayla karşılaştı Tsalıkkatı. Hukuk Fakültesi'ndeki öğrenciliğinde monarşi karşıtı arkadaşlar edinmiş, devrimci dü­şüncelere ilgi duymaya başlamıştı. Üniversite başka bir atmosfer teneffüs ettiriyordu; Rusya Sosyal De­mokrat Partisi'ne girişi bu döneme rastlamıştı... Ta­bii, güvenlik örgütlerinin takibine uğrayışı yine ay­nı zamanlarda tanıştığı bir gerçeklikti... İzlenme, hapis cezaları onun yaşamında elbette izler bıraka­caktı... Rejim, sürgün gibi başka nimetleri de sunu­yordu. Tsalıkkatı Moskova'dan Kafkasya'ya uzaklaş­tırılan bir gençti.. Onun için bir "sürgün"den çok ba­ba ocağına dönüş olmuştu 1903... Kuzey Kafkasya'­da yaptıklarına gelince: Terek Bölgesi'nde sosyal de­mokrat komiteler kurar, devrimci düşünceleri Oset­ya'ya getirir, dar alanda kalmaz, çalışmaları Dağıs­tan'a yayar ve Rusya Sosyal Demokrat Devrimci Partisi Terek-Dağıstan Merkezi'nin oluşumuna emek harcar... Bir anlamda monarşi karşıtı politik zeminlerin meydana getirilmesinde birinci derece­den roller yüklenir Tsalıkkatı.

1904'de Moskova'ya okuluna döner. Kiev'deki Rusya Gizli Öğrenci Kongresi'ne Moskova Üniversi­tesi temsilcisi seçilir... Rusya'da kurucu meclis se­çimleri yapılmasını talep eden ilk öğrenci bildirisi Tsalıkkatı tarafından kaleme alınır... Nihayet,1907'de Hukuk Fakültesi'ni bitirerek avukatlık yap­mayı dener... Ama tatmin olmaz ve politik arenaya büyük bir arzu ile geri döner... Russkoe Slovo, Ran­neye Utro, Vestnik Yeuropı, Utro Rossii gibi zamanın büyük yayın organlarında çalışır, ayrıca şiir, hika­ye, roman ve denemeler kaleme alır. Yazarlık günle­ri Devlet Duması'nın müslüman milletvekillerince izlenir, dikkatleri çeker ve okullar konusunda çalış­mak üzere davet edilir. Aynı zamanda "Musulmanskaya Gazeta" adlı gazetenin sahipliğini de ya­par Tsalıkkatı; daha farklı konularla uğraşarak dü­şüncelerini sürekli geliştirir. Bu gazete bir okul işle­vi yüklenir adeta... 1911'lerde, sonradan ünlenecek Sultan Galiyev de bu gazetede "Başkır Kızı", "Tatar Düşü", "Bitmeyen Şarkı", "İnsan", "Sis Altında" gibi öyküler yazar.

Evet, Şubat 1917 İhtilali Rusya'ya bir iyimserlik havası vermişti, ama bundan sonra "ne olacaktı?" Pek de uzak olmayan bir geçmişte Başbakan Stoli­pin, Ortodoks Yüksek Dini Şurası Başkanı Lukya­nov'a yazdığı mektupta açıkça "Hristiyan milletinin müslüman dünyası ile çatışması, dini olmaktan çok politik ve kültürel bir mücadeledir" derken bir ger­çeği dile getiriyordu... Karşılıklı güvensizlik daima varlığını korumuştu. Rusya egemenliği altına aldığı toprakları, bu topraklardaki halkları kaybetmek is­temiyordu... Bir yandan ekonomik kaynakları dene­timi altında tutmak, öte yandan askeri kaygıları belli ölçülerde telafi edebilmek imparatorluğun sö­mürgelerde uyguladığı politikanın esasını teşkil edi­yordu.

Hanedanın sahneden çekilişi ile herşeyin düzel­mesi sağlanabilecek miydi? Böyle bir beklentinin gerçekçi olmayacağını müslüman topluluğun politik deneyim sahibi temsilcileri elbette biliyorlardı. Şu­bat 1917 sonrasında, Müslüman topluluğu ile mer­kez arasındaki olası ilişkilerin yönünü belirlemek üzere 4.Duma'nın müslüman milletvekilleri 15-17 Mart 1917 tarihleri arasında Petrograd'ta biraraya geldiler. Paradoksal durumun analizi ve ortak hare­ket imkanının sağlanmasına yönelik olarak Mayıs başlarında geniş katılımlı bir kongrenin toplanması­nı karara bağlarlar. Misyonun ise bir "Geçici Mer­kez Büro" kanalıyla gerçekleştirilmesi uygun görü­lür:

1)Rusya'daki bütün müslüman milletleri yapı­lacak kongreye katılmak üzere davet edilmeli.
2)Ka­tılacak temsilcilerin nisbeti prensibine mümkün ol­duğunca uyulmalı.

3)Bütün müslüman kültür ve eğitim kurullarının, öğrenci cemiyetlerinin, inanç birliklerinin, kooperatiflerin ve buna benzer örgütle­rin temsilcilerinin bu yeni bütün Rusya Müslüman­ları Kongresi'ne katılmaları için davet edilmeleri.

Tsalıkkatı'nın Rusya platformunda hızla yükseli­şine zemin hazırlayan ortamı bu toplantı sağlamıştı. Oluşturulan 28 kişilik "Geçici Merkez Büro"nun başkanlığı, aynı zamanda "Petrograd Sovyeti"nin ateşli bir mensubu olan Tsalıkkatı'ya verilmişti. Rusya müslümanları gerçekte çok farklı eğilim­lerde, dağınık bir manzara gösteriyordu... Sadri Maksudi her ne kadar Kadet'lerin kongresinde tersi bir demeç verdiyse de, durum onun söyledikleriyle apaçık çelişiyordu. Maksudi'ye göre "otuz milyon Rusya müslümanı Hürriyet Partisi cephesindeydi ve öyle kalmıştı... " Ilımlı bir rota takip eden Büro, söz­cüsü aracılığıyla Kadet'lerin dengesiz politikalarına cephe aldığını açıkça ortaya koymakta tereddüt et­medi... "Golos Dagestana" gazetesinin 30 Nisan 1917 tarihli nüshasında yer alan açıklama aynı za­manda Sadri Maksudi'ye bir cevap niteliğindeydi... Bu deklere,aralarında Maksudi'nin de yeraldığı bir­çok müslümanın Kadet saflarından kopmasına yola­çacaktı: "Yaşadığımız saatlerde müslüman toplumu­nun en ılımlı tabakaları bile,soylular ve kentsoylu­lar Kadet saflarında yer almayı uygun görmemekte­dirler.Rusya müslümanları yıllarca Rus emperya­Lizminin kurbanı olmuşlardır ve bugün aynı emper­yalizmin savunuculuğunu üstlenmeye razı değiller­dir. "

Mart ve Nisan ayları,tasarlanan kongrenin ha­zırlıkları ile geçerken üç alternatif eğilim hemen he­men netlik kazanmıştı. Bu alternatifler aynı zaman­da temel konular üzerinde uzlaşabilmenin güçlü­ğünü de anımsatıyordu. Muhtemel çözüm şekillerin­den ilki "kesin bağımsızlık" idi ve buna Ekim 1917'­ye kadar ciddi şekilde sahip çıkan olmayacaktı. Bu­na karşı "merkezileştirilmiş bir devletin içinde kül­türel özerklik" formülü, homojen görüntü vermeyen Tatar ticaret buıjuvazisi, liberal, islambirlikçi veya Türkbirlikçi ya da sosyalist aydınlar tarafından rağ­bet görüyordu. Öte yandan "federal bir cumhuriyete bağlı halde toprakların özerkliği” alternatifi de kar­maşık bir fikir dokusunun manzarasını ortaya çı­karmaktaydı. Bu gurup Kazan’ın genç sanayi burju­vazisi, Türkistanlı "Cedid" hareketini benimseyen entelllektüeller, Azerbaycan burjuvazisi, Başkır sos­yalistleri ve Tatar sosyalistleri gibi kesimlerce oluş­turuluyordu.

Müslüman siyasal gruplaşmaları arasında"alı­şılmadık taktik ittifakların" oluşacağı, "kesin ba­ğımsızlık" istemlerinin çok geri planlarda kalacağı 1-11 Mayıs 1917 tarihleri arasında süren "Rusya Müslümanları Kongresi"nde, (bütün müslüman halkların "sayısal ağırlıkları"na göre) 900 delege bu­lunur. 1 Mayıs 1917'de kürsü, reformist bir din ali­mi olan Musa Carullah Bigi'ye teslim edilir... Bigi,kısa törenden sonra sözü, "Rusya Müslümanları Ge­çici Merkez Bürosu Başkanı'na verir. Başkan Tsalıkkatı,Şubat ihtilali ve konumları içeren açılış kö­nuşmasında heyecanını gizleyebilecek durumda de­ğildir:

"Milletlerin, yüzyıllardan beri içinde ızdırap çek­tiğimiz karanlık zindanı, halkın ayaklanmasının patlamaları arasında ezilmiştir. Bu salonda yaptığı­mız toplantımız hürriyet şafağının ışıkları ile aydın­lanmıştır. Fakat kalplerimizi dolduran mutluluk hissi, politik sorumluluk duygusunun ve asırların tarihi derslerinin verdiği uyanıklığı örtbas etmeme­lidir. Şimdiye kadar müslümanlar hristiyanların ayakları altında ezildi ve ikinci, hatta üçüncü sınıf vatandaş muamelesi gördü..."

Bolşevikler dışında tüm politik fraksiyonların ve siyasal eğilimlerin temsil edildiği kongrenin ciddi toplantıları ancak 3 Mayıs'ta başlayabilmiş ve Tsalıkkatı kürsüye gelirken etkili bir metin hazırlamış, konuşmasını Batı dünyası üzerine kurgulamıştı. Zenkovsky, onun "Kafkas mizacının bütün şiddetiy­le" sahneyi kapladığından bahsediyor... Petrograd Sovyeti'nin "kayıtsız şartsız barış" çağrısını tekrar­layan Tsalıkkatı'ya göre Batı, daima sinsiliğin odağı olmuştu: "Bütün Avrupa hükümetleri şimdiye kadar hürriyeti ve demokrasiyi ezberden okuyan güzel ko­nuşmalarla kötü niyetlerini ve yaptıkları işleri ga­yet mahirane şekilde gizlediler... Şimdi Avrupalı kuvvetler tarafından organize edilen birçok savaşla­rı hatırlayarak şu sözü aklımıza getirebiliriz: 'Rüz­gar eken fırtına biçer.' Size teşekkürler. Avrupalı­lar, son üç yıldan beri insanlık kan ağladı ve mülev­ves oldu."

Bu yarı alaycı, yarı hedef gösterici konuşma sa­londaki katılımcılar arasında derin akisler yapacak kuvvetteydi: “Rus İhtilali Aurupa'yı cezalandırmak ve insanlığı Batı'nın kaplamış olduğu pislikten arın­dırmak için gökten gelen bir yıldırım gibi yetişti. Bu ihtilal Moğol steplerinden Atlas okyanusuna kadar bütün İslam dünyasını uyandırdı.Asya ve Afrika halklarının meydana getirdiği bu Türk-Tatar dün­yası çok önceden İslamiyeti kabul etmişlerdi ve İs­lam kültürüne sıkı sıkıya bağlıydılar.Rusya müslü­manları olan bizler, bütün islam memleketleri ara­sında en ileri olanlarıyız ve hürriyet uğruna birlik teşkil etmeye bir örnek vermek bizim görevimizdir. Bugün islam dünyası geri bir durumdadır,fakat bu Avrupa'nın gem vurmasının bir sonucudur.Bu sıra­da dünya kuvvet toplamaktadır.Biz müslümanlar, İslamın kutsal ve büyük kitabına dayanarak, bütün müslümanları kendi itikatlerini ve medeniyetlerini müdafaa etmek için ayaklanacakları ve kendilerini hala kainatın yöneticileri olarak görmeye devam e­den Avrupalılara karşı mücadeleye başlayacakları zaman yakındır. Yakın Doğu halkının uyku içinde olduğu ve bu sessizliğin onların toprakları üzerinde hüküm sürdüğü her zaman söylenmişti. Artık bu uy­ku sona erdi...”

Tsalıkkatı'ya göre "uyku sona ermişti..." Roman­tik bir yaklaşımdı bu... Hakikat bambaşkaydı, ama konuşma bitmemişti: "İranlıların ve Jöntürklerin ihtilali, Trablusgarp'daki ayaklanma ve son olarak bizim Rus ihtilaline katılmamız Doğu'nun uyan­makta olduğunu göstermektedir. Avrupalılar hala İslam memleketlerindeki durumu yanlış anlamakta­dırlar, fakat kendilerinin müdafaa durumuna geç­mek zorunda kalacakları ve üstün gayretlerini bir zamanlar kendilerine köle gibi hizmet eden ve kendi­lerinin istismar ettikleri kimselere karşı kullanmak zorunda kalacakları zaman yakındır."

Resulzade'ye gelince; o Tsalıkkatı'nın aksine, sos­yo-kültürel prensipler çerçevesinde birleşmeyi değil, "ulusal varlıkların” kabulünü içeren otonom devlet­lerin kurulmasından yana olduğunu vurgular ve "halkların kendilerine mahsus özellikleri'nin çözüm arayışında öncelikli kalacağını” söyler... Mehmet Emin Resulzade; görüşlerini bütünüyle "ulusal" perspektiften işlerken pan-türkizmin ötesinde kal­maya özen gösterir: "Benim fikrime göre gelecekteki Rusya, muhtar arazileri ihtiva eden bir federasyon olmalıdır. Rusya'nın müstakbel politik orgainizasyo­nu her birinin kendi ulusal memleketleri olması ge­reken bütün halkını tatmin etmelidir." Resulzade'­nin konuşması bir protesto dalgasıyla karşılanır. Tsalıkkatı ve taraftarları kendilerine denk düşme­yen bu sesi kongre salonunu terkederek protesto ederler. Gerginleşen durum üzerine genel toplantı usulü 7 Mayıs'a dek askıya alınır, alt komisyonlar çalışmalarını sürdürür.

Belirlenen tarihte tekrar başlayan oturumda Tsalıkkatı, Kazak delegesi Dosmuhammedov'un hış­mına uğrayacak ve onun ağır sözlerinden nasibini alacaktır: "Milliyetin ne olduğu hakkında hiç bir fik­riniz var mı? Bu kan, ruh, gelenek, dil adet ue top­rak bütünlüğü demektir.Toprak bütünlüğü olma­yan,merkezileşmiş otonomi esasına dayanan bir "müslüman" ulus yaratamazsınız. Siz bir pan-isla­miyetçi değil misiniz? Pan-islamiyetçiliğin arkasın­da, bir milliyetin diğerine hühmetmek istemesi gibi entrikaların gizli olduğunu biliyoruz."

Bu sert çıkışlara rağmen kurultaydaki kadın de­legelerin çoğunun da desteğini alarak "Merkeziyet­çi" tezi savunan Tsalıkkatı bir çok sebep öne sürerek federalist tezi reddediyordu:

1- Federatif bir devlet içindehi müslüman emek­çiler ileri derecede bulunan Rus sosyal hukukundan faydalanamayacaklardır.
2- Merkez dışı eğilimler her müslüman toprağını kültürel ve dinsel yönden yanlız bırakacak, Sünni­lerle Şiilerin birleşmeleri geri kalacak ve eski ayrıca­lıklar yeniden su yüzüne çıkacaktır.
3- Kafkasya ve Kuzey Türkistan gibi nisbeten “ge­ri" kalmış bölgelerde kadın hakları konusu daha bü­yük zorluklarla karşılaşacaktır.
4- Merkez dışı eğilimler Tarım Reformu'nu zor­laştıracaktır.
5- Ortadan kaybolmaktan uzak bulunan milliyet­ler sorunu, tersine bir dizi yerel sorun doğuracaktır. Ayrıca Rus halkının arasına dağılmış olan küçük müslüman topluluklar her türlü özerklikten yoksun olarak daha hızlı bir Ruslaştırmaya uğrayacaklar­dır.
6- Müslümanlar'ın birleşik cephesi zayıflayacak ve Türk halklarla Türk olmayan halklar arasındaki beraberlik zarar görecektir.Böylece Rus islamı'nın iki büyük tarihsel görevi olan, Büyük Asya Müslü­man Kültürünün Rönesansı ve Müslüman halkları Avrupa burjuvazisinin boyunduruğundan kurtarma amacı suya düşecektir.
7- Yoğun merkez dışı eğilimler varlıklı sınıflar­dan başka kimsenin işine yaramayacak ve bundan sadece soylular, burjuvalar ve din adamları faydala­nacaklardır. "

Neresinden bakılırsa bakılsın, kongre, çarlığın "yamalı bohçası"na uzun bir süre içinde dahil edilen irili ufaklı İslam topluluklarının bir eylem planı çer­çevesinde bir araya getirilebilmelerinin bütün güç­lüklerini ortaya koyuyordu. "Ünitarizm" ve "federa­lizm" uçları arasına sıkışan delegeler, sonucu belir­leyen oylamada Tsalıkkatı ve destekçilerini derin bir hayal kırıklığına uğratmışlardı... Resulzade ve ta­kipçileri neredeyse yarıya yakın bir farkla oylama­dan galip çıkmışlardı(sayım sonuçları Swietochows­ki'de 271'e 446, Zenkovsky'de ise 271'e 466'dır). An­cak çarpışan iki görüş arasında daha fazla açılma­nın engellenebilmesine yönelik girişim Tatar sosya­list Ayaz İshaki'den gelecek,kongrenin son günü olan 11 Mayıs'ta "ortak siyasal eylemi koordine et­mek" üzere oluşturulan "Milli Merkez Şura"nın ba­şına Tsalıkkatı getirilecektir. "İcra Komitesi" ise İs­haki'nin yönetimine bırakılacaktır. Bununla birlikte Resulzade kongrenin nihai metnine damgasını vu­racak ve bu metin "Geçici Hükümet"e tavsiye karar­ları olarak iletilecektir:

"a) Rusya Müslümanları Kongresi, müslüman halkların çıkarlarına en uygun çözümün, ulusal top­rak temeline dayanan federatif demokratik bir cum­huriyet olduğuna inanmıştır. Sadece belirli bir top­rak sahibi olmayan milliyetler ulusal,kültürel özerklikten faydalanacaklardır.

b) Ortak dinsel ve kültürel sorunları çözüme bağ­lamak ve müslümanların milliyetçi hareketlerini ko­ordine etmek için tüm Rusya için yasama gücü taşı­yan, müslümanlar arası bir organ meydana getirile­cektir. "

Kongre bunlara ilave olarak, Geçici Hükümet'ten müslüman komutanlar emrinde müslüman askeri birimlerin kurulmasına izin vermesini de isteyecek­tir.

Bu kritik dönemdeki toplantı her ne kadar, ortak zeminin yakalandığı hissini uyandırıyorsa da, son­radan gelişen olayların da göstereceği gibi yollar ay­rılmıştı. Buna rağmen Milli Şura,"Geçici Hükü­met"teki kadet bakanların çekilmesi üzerine,yeni kurulacak kabinede en az iki bakanlık elde edebil­me ümidiyle harekete geçmişti. Tsalıkkatı ve İsha­ki'nin başkanlığındaki delegasyon Lvov'u ziyaretle­rinde bunu vurgulamışlar ve Tarım Bakanlığı ile boştaki başka bir bakanlığı istemişlerdi. Ancak bu istek Petrograd Sovyeti Başkanı Çkheidze ile yine bir Gürcü menşevik olan Tseretelli tarafından şid­detli bir tepkiyle karşılanacak ve Tsalıkkatı'yı şaş­kınlığa sürükleyecektir.

Milli Şura ile Petrograd Sovyeti arasındaki bu çatışma 9-14 Eylül 1917 arasında geçen sinir har­binde askıya alınmışsa da Tsalıkkatı'nın "Rus ve Gürcü sosyalistlerden uğradığı hayal kırıklığı'nı as­la ortadan kaldıramamıştı... Buna rağmen, beyaz general Kornilov'un 9-14 Eylül devresinde "Geçici Hükümet"i alaşağı etme harekatı sürerken Tsalıkkatı tüm uzlaşmazlıkları bir kenara bırakmayı ter­cih edecektir... Alman sınırından Petrograd'a çeki­len "Vahşi Tümen" diye anılan 7 alaylı Kuzey Kafkas Fırkası Krenski hükümetinin sonunu getire­bilecek darbeyi kolaylıkla atabilecek güçteydi... 1917 Haziranında Pşimaho Kosok'un "Geçici Hükü­met'ten ülkelerine iadesini istediği kuvvetler şehiri kuşattığında "devrim garnizonunun askerleri" silah­larını bırakmışlar ve geri çekilmişlerdi. Tabii bir spekülasyon; ancak Kornilov harekatı başarıya ulaşsaydı belki "tarihin akışı" çok daha farklı olabi­lecekti. Ancak beyaz generalin umut bağladığı Ku­zey Kafkas Fırkası Ahmet Tsalıkkatı, Aytek Nami­tok gibi isimlerin sayesinde, komutanları ikna edile­rek engellenebildi... Demokratik ilkelere olan inanç­ları ile Kuzey Kafkasya'nın delişmen gençlerini geri çevirdiler: "baba ocağına dönün ve anarşinin tehdit ettiği vatan toprağını savunun..."

Şubat 1917 ile Ekim 1917 arasında devrimin ko­şulları hakkında yapılan tartışmalar birgün ansızın bitiverdi. "Belki daha iyi birer marksist olan menşe­vikler" Merkezi Rusya'daki iktidar kavgasını 26 Ekim 1917'de kaybettiler. Geçici Hükümete karşı Troçki'nin insiyatifinde başlatılan darbe başarıya ulaşır; bolşevikler Petrograd'da kendi dönemlerini başlatırlar. İhtilalin ilk günlerinde "mazlum millet­lerin kalplerini kazanacak mahiyette" kaleme alı­nan,dağılan imparatorluğun teb'alarına yeni bir dünya vaadeden bildirilerini yayınlayan Bolşevikler "Rusya halklarının eşitliği ve hakimiyetleri", "otode­terminasyon", "bağımsız devletler kurabilme hakkı", "halklar üzerindeki kısıtlamaların ilgisi" gibi ana temalar üzerinde dururlar. Doğu halklarına yaptık­ları çağrı "bir borozan" gibi etrafı kaplar: "Rusya müslümanları, Volga ve Kırım Tatarları,Sibirya ve Türkistan Kırgızları ve Sartları,Kafkas-ötesinin Türk ve Tatarları,Çeçenler ve Kafkas dağlıları... Camileri ve ibadethaneleri yıktırılmış, inançları ve gelenekleri Çarlar ve Rusya'nın yıkıcıları tarafından bozulmuş olan sizler... İnançlarınız ve gelenekleri­niz, milli ve kültürel kurumlarınız bundan sonra serbesttir ve dokunulmazlık içindedir. Milli hayatı­nızı serbestçe ve müdahalesiz şekilde organize edi­niz. Bu sizin hakkınızdır. Biliniz ki haklarınız Rus­ya'nın tüm halklarının hakları gibi, ihtilalin bütün gücü ve organları olan milletvekilleri, işçiler ve köylülerin sovyetleri tarafından korunacaktır. O halde bu ihtilali destekleyiniz."

Rusya'daki tüm bu gelişmeler üzerine, Lenin’in "dönek" yaftası yapıştırdığı Kautsky "bir azınlık partisince proleterya adına mutlak iktidarın kurul­ması,sosyalist umudun inkarıdır" diyecek, sonra­dan ün yapan sözleri kaleme alacaktır: "söz konusu olan, proleteryanın diktatörlüğü değil, ama proleter­ya üzerinde partinin diktatörlüğüdür."

Ekim İhtilali sonrasında yapılan, Raymond Aron'un bir zamanlar "batılı anlamda ilk ve son öz­gür seçim" diye tanımladığı "Kurucu Meclis" seçim­leri Lenin'in bolşeviklerinde bir düş kırıklığı yarata­cak tercihleri somutlaştırır... Devrimci Sosyalistler ezici çoğunluğu elde ederler: 20 milyon 900 bin oy ile 410 milletvekilliği... Lenin'in önderliğindeki Bol­şevik Partisi "Kurucu Meclis"e 175 temsilci göndere­bilecek kitlenin desteğini yakalayabilir (9 milyon oy ile % 25). Kadetler ve burjuvalar 4 milyon 600 bin oy - 17 temsilci. Menşevikler 1 milyon 700 bin oy - 16 temsilci. Azınlıklar 86 temsilci... Kurucu Meclis’e gi­renler arasında Tsalıkattı'nın ismine de rastlanır... Ne var ki "Rusya'da ilk demokratik seçimi kazanan vekiller, yasama görevlerine başlama şansı bula­mazlar." Sovyetlere bağlı olmayı reddeden "Kurucu Meclis" 5 Ocak 1918 tarihindeki ilk toplantısının ar­dından zorla dağıtılarak Lenin'in iradesine uygun şekilde devre dışı bırakılır.Böylelikle parlamenter demokrasi ümitleri kaybolur gider...

Bununla birlikte,tutunma çabasındaki bolşevik­ler hemen her kesimle ilişki kurmanın yollarını ara­mayı bırakmamışlardır. Müslüman "burjuva” örgüt­leriyle de...Petrograd'ta faaliyetlerini sürdüren "Milli Şura da bunlara dahildi. "Uluslar Halk Komi­seri" Stalin,yerli kitlelere "devrimin haklılığını" an­latabilmek üzere Tsalıkkatı'ya işbirliği önerisi yap­makta mütereddit davranmamış, "çok olumlu koşul­lar" vaad etmişti. Stalin "Milli Şura"nın bağımsızlı­ğını koruyacağını ve Tsalıkkatı'nın yakın bir gele­cekte kurulacak "Müslüman İşleri Komiserliği"nin başına getirileceğini söylüyordu. "Milli Şura" ikiyüz­lülük örneği bu öneriyi tereddütsüz red etmekte va­kit geçirmedi. Bununla da yetinmeyip Stalin'in ka­fasındaki ikinci isme de müdahale etti. Böylelikle bir Tatar sosyalist olan Said Engaliçev, geçmişte ta­kındığı tavırların kurbanı olarak müslüman işlerin­den uzak tutulmuştu. "Uluslar Halk Komiserliği" sonunda bir "ihtilal delisi" diye anılan Molla-Nur Vahidov'u gözüne kestirdi ve 19 Ocak 1918'de yayın­lanan Sovnarkom bildirisiyle "İç Rusya Sibirya Müslüman İşleri Merkez Komiserliği"nin kuruldu­ğunu ilan etti.

Tsalıkkatı bundan sonra Rusya içlerinde hiçbir şey yapamayacağını anlamış olmalıydı. Elekhoti'nin ifadesine göre, merkezi Rusya'da bolşeviklerin ikti­darı ele geçirmesi üzerine Tsalıkkatı Kafkasya'ya dönmüştü. 1918 başlarında "Terek Bölgesi Halk Konseyi"nin başına geçerek yine mücadeleye karar­lılığını gösteriyordu. Belirtilen dönemde Kuzey Kaf kasya ise çok zor koşullar altında, maddi ve moral kısıtların kıskacında kendi rotasını çizebilme irade­sini gösteriyordu. 11 Mayıs 1918'de birleşik, özgür bir ülkenin artık varolmaya başladığı deklere edilir­ken ciddi tehditler bütün şiddetiyle sürüyordu... Rusya içlerinde ise, Haziran 1918'e gelindiğinde bol­şevikler büyük çaplı bir temizliğin ilk adımlarını at­mışlardı... İç savaş artık giderek ivme kazanırken "sovyetler"in, yani "konseyler"in tasviyesi programı da yürürlüğe konmuştu. İlk darbeyi yiyenler ise menşevikler ve sosyalist devrimcilerin sağ kanadıy­dı... 1919 sonlarında Tsalıkkatı'nın bir kaç ay önces­ine dek mensup bulunduğu ünlü Petrograd Sovyeti, başlangıcından çok farklı bir profil çiziyordu: 1500 bolşevik, 300 partisiz, 3 menşevik ve 100 sosyalist.. Temizliğin böylesi jakoben hışmın daha da yüksele­ceğine işaret ediyordu.

Kanlı savaşlar Kafkasya'ya doğru yayılırken, Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti liberal milliyetçiler, sosyal demokratlar ve muhafazakar ittifakı altında ülkede otorite kurmaya çalışıyordu. Azerbaycan "Müsavat"ın hakimiyeti altındaydı. Gürcistan'da ise menşevikler iktidarlarını koruyorlardı. İngiliz des­teğindeki Beyaz Ordu hem bolşeviklere, hem de "milli varlıklarını" korumaya çabalayan güçlere kar­şı geniş ölçekli harekata başlamıştı. Bu kuvvetler 1919 kışından itibaren Kafkasyâ yı ciddi biçimde te­hdit edecek açılımı sağlamışlardı.

23 Mayıs 1919'a gelindiğinde Denikin Kuzey Kafkasya Hükümeti'ni dağıtmış; Pşimaho Kosok is­tifa ederek çekilmişti. Kosok çok kısa müddet sonra beyazlarca Piyatigorsk'ta tutuklanacaktır. ""Rus ge­neralleriyle daha kolay anlaşma yolu bulur" ümidiy­le işbaşına getirilen Mikail Halil ise Denikin'in ülti­matomuna boyun eğer, milli meclisi de dağıtır, ay­dınların bir çoğu da Kosok'un akibetine uğrar, ya da Gürcistan ve Azerbaycan'a geçmek zorunda kalır. 1919 yazının ortalarına doğru askeri durumun iyice kötüleşmesi, Denikin kuwetlerinin artan tazyikleri herkesi ortak noktada buluşturur: ülkenin korun­ması... İslamcı-muhafazakâr Uzun Hacı'nın, Akuşa­lı Ali'nin yönetiminde "Savunma Konseyi" kurulur. Savaşçı gücün çoğunluğunu sûfı teşkilat mensupları teşkil eder... Konseye liberal milliyetçiler de destek verir, Tsalıkkatı'nın yönetimindeki sosyal demokrat-­menşevik kanat da... Beyazlara karşı savaşta Kork­mazov'un, Kalmık'ın bolşevik destekçileri de yer alır...

Tsalıkkatı bu dramatik anlarda Gürcistan ve Azerbaycan hükümetleri ile temas sağlamaya çalı­şır. Tiflis'te 52 kişilik bir kongrenin başkanlığını ya­par, askeri ve politik kontakların kurulmasında rol oynar... Ali Han (Kantemir) ve iki delegeyi Kar­abağ'da karargah kuran Kazım (Kap) Beyin müca­deleye iştirakini sağlamak üzere görevlendirir. Ağustos 1919 ortalarında Kazım Bey Tiflis'te Tsalıkkatı ile görüşür ve bir dizi tedbir konusunda muta­bık kalınır. 2 üyenin muhalefet şerhine rağmen 49 oyla Kazım Bey "Kuzey Kafkasya Cephe Kuman­danlığı"na getirilir. Tüm kombinezonlara rağmen Denikin kuvvetleri Kuzey Kafkasya'da büyük yı­kımlarına devam ederken kendisini de tüketir. So­nuç Kızılordu'nun işine yarar ve önce Kuzey Kafkasya, sonra Azerbaycan ve Gürcistan bütünüyle bolşevik hakimiyetine girer. Son direniş noktasını oluşturan Gürcistan'ın da istilasıyla liberal, sosyal demokrat ve menşevik gruplar Kafkasya sahnesini terkederler... Tsalıkkatı da bu hüzünlü kervanın yol­cuları arasına katılır.

Bu dönemde, genel politik konjonktür dolayısıy­la, eski muhaceretin kalabalık görünüm verdiği Türkiye "bağımsız Kuzey Kafkasya" mücadelesinin sürdürülebileceği koşullardan uzaktı. İtilaf devletle­rinin kuşatmasına karşı bolşeviklerle kurulan ya­kınlık ve destek beklentileri, yeni göçmen dalgasına pek de sıcak olmayan bakışları ön plana çıkarıyordu. Pragmatik temeller üzerine yükselen bu tavır en çok politik grupları etkilemişti. Sovyet hegamonyasına sokulan üç Kafkas ülkesinin (Kuzey Kafkasya, Azerbaycan ve Gürcistan) temsilcileri "Kafkasya'nın kurtuluşu ve konfederasyonu esasları üzerine" çalışacak "Kafkasya Kurtuluş Komitesi"nin kurulduğunu 1 Kasım 1924'de İstanbul'da açıkla­malarına rağmen Türkiye kayıtsızlık çizgisini koru­muş, hatta faaliyetlerin başka ülkelere kaydırılma­sını dayatmıştı. 1926'da bu teşkilat Paris'e yerleş­mek mecbuı~iyetinde kalacaktı. Wassan Giray Caba­ğı, Aytek Namitok, Alihan Kantemir, Pşimaho Ko­sok gibi önemli siyasiler ilk anlarda Türkiye'de ça­lışmayı tercih etmişlerdi; bunlardan başka Abdül­mecit Çermoy, Haydar Bammat, gibi simalar batı ülkelerinde kalmışlardı. Tsalıkkatı'nın muhtemelen Türkiye günleri olmamış, doğrudan batıya gitmiş­ti... O da, ülkeyi terkeden diğer politik mülteciler gi­bi muhaceret yaşantısının gerçekleri ile yüzyüzeydi. Masaıyk'ın Çekoslavakya'sı iki savaş arası devrede Avrupa'da "demokrasiyi en mükemmel şekilde ve başarıyla uygulayan devletlerden biri" idi. Tsalıkkatı'nın Prag’ta kalış sebeplerinden belki de en önem­lisi bu serbest ortamdı.

Muhaceretteki muhalefet bir bütünlük göstermi­yordu. Ortak noktalar, bolşevik karşıtı düşünce ve tavırlar ile "ülkenin istiklali..." Tsalıkkatı Kafkasya'­da Uzun Hacı'ya karşı koyduğu mesafenin aynısını Bammat'a da yöneltmişti. İsmi dolayısıyla ön plan­lara çıkarılan Said Şamil'e de muhtemelen pek sı­cak bakmamıştı... Ama, 1917 Mayısında sert pole­miklere giriştiği Resulzade'nin çizgisine doğru kay­dığı da söylenebilir... 1924'te Tsalıkkatı Kuzey Kafkasya'nın istiklalini hedef alan bir yayın organını, "Kavkazky Gorets" isimli dergiyi Prag'ta çıkarmaya başlamıştı... Bu çizgi daha sonra geliştirilerek de­vam ettirilecekti...

Kuzey Kafkasya emigrasyonun ilk büyük kaybı, Tsalıkkatı idi... Uzun süren hastalığına 2 Eylül 1928'de yenik düştü. Ülkesinden çok uzaklarda, 46 yaşında ömrünü tamamladı. Kuşkusuz insanların birbirileri hakkındaki düşünceleri büyük ölçüde subjektif kriterleri yansıtır. "İyi-kötü', "doğru-yan­lış", "güzel-çirkin" hepimizde farklı değil mi? Tsalıkkatı'nın hataları yok muydu? Olabilir. Ama, bek­lentileri, kırıklıkları, coşkuları ve aksiyonuyla çağ­daşlarından bambaşka bir tipti. Ahmet Nimbolato­viç Tsalıkkatı tam anlamıyla fırtınalı bir dönemde yaşamıştı; kavgaları, uzlaşmaları, zıtlıkları bu denli yoğun ve açık zamanlar için çok şeyler söylenebilir. Tambi Elekhoti ile fikir düzleminde belki kopukluk­ları vardı, ama benzer bir kaderi paylaşmışlardı. Elekhoti "Gortsı Kavkaza" dergisinin ilk sayısında, Kuzey Kafkasya’nın bu haşarı ve hırçın çocuğu için kelimeleri özenle seçti; onun, Avrupa’daki muhace­ret günlerinin başlarında bile Rus demokrasisinin gücüne, Doğu Avrupa'daki ulusal sorunları çözme yeteneğine inandığını, ama acı tecrübelerden sonra "Kafkas halklarının politik bağımsızlık mücadele­sinde sadece kendilerine güvenebilecekleri sonucuna ulaştığını" yazmıştı.

Tsalıkkatı'dan geriye kalan sadece kitapları ve arşivi: Rus olmayanlara yönelik politika ve kültürel, ­ekonomik yaşam tarzı üzerine denemelerden mey­dana gelen “Kavkaz i Povolje” (Kafkasya ve Volga Böl­gesi)... Toplu öykülerin yeraldığı “V gorakh Kavkaza” (Kafkas Dağlarında) ile “Krasavitsa Zübeyda” (Gü­zel Zübeyde)... Kafkasya’nın devrimci yaşamının ko­nu edildiği Brat na brata (Kardeş Kardeşe Karşı) isimli roman...

Ve iki broşür: “Musulmanskaya. Fraktsiya v Uçredilnom Sobranii” (Kurucu Meclis'te Müslüman Fraksiyonu), “Musulmane Rossii i federatsiya” (Rusya Müslümanları ve Federasyon). Hazırlayıp, yayınlayamadığı iki çalışmayı da zikretmek gerek: “Gorskaya Respublika” (Dağlı Cumhuriyeti) ve “Dagestan v ogne” (Dağıstan Ateşler İçinde)...

Naaşı bir sonbahar günü Polonya da, Varşova so­kaklarında arkadaşlarının omuzlarına alındığında hayatın akışı devam ediyordu... Her zaman olduğu gibi hayat ve ölüm yine içiçeydi... Bir hikayesinde ölümü "sonsuz yokluk" diye tanımlamıştı Tsalıkkatı: "İşte bu kadar. Son budur!" diyordu; "sevinç ve ızdı­rapların, neş'e ve zaferlerin sonu" idi ölüm.

O, "asla barışamam" dediği gerçeğe teslim ol­muştu.
M. Aydın Turan